Uitbraak COVID-19 in de verpleeghuiszorg

Inleiding

De ouderenzorg wordt momenteel hard getroffen door de uitbraak van COVID-19 infecties. Ouderen zijn een kwetsbare groep waarbij COVID-19 ernstige gevolgen kan hebben. De verpleeghuizen zijn al enkele weken gesloten voor de buitenwereld in de hoop het virus buiten de deuren te houden. Ook worden in verpleeghuizen nieuwe corona-afdelingen gestart voor ouderen die besmet zijn. Voor bewoners van verpleeghuizen is het een vreemde situatie waarin zij hun naasten niet meer zien, niet meer naar buiten kunnen, niet meer naar de dagbesteding kunnen of in het geval van (mogelijke) besmetting zelfs geïsoleerd moeten leven. Mensen met dementie zijn extra kwetsbaar bij dit soort plotselinge veranderingen in hun nabije omgeving. Verschillende onderzoeken laten zien dat mensen met dementie onder invloed van stress of een verandering in de dagelijkse routine verder achteruit gaan en dat hun situatie verergert, bijvoorbeeld meer angst of dwalen.¹‘²‘³ Voor de mantelzorgers van bewoners van verpleeghuizen zijn de maatregelen eveneens ingrijpend. Zij kunnen hun partner, vader, of moeder niet meer bezoeken, niet meer vasthouden en enkel spreken via digitale communicatiemiddelen.

Zorgmedewerkers in de verpleeghuizen moeten op een andere manier zorg verlenen dan zij gewend zijn. Zij moeten zichzelf zo goed mogelijk beschermen tegen besmetting⁴ en zo veel mogelijk afstand houden bij het verlenen van zorg. Er gelden nieuwe procedures en soms worden ze op andere afdelingen of voor andere werkzaamheden ingezet omdat vrijwilligers of mantelzorgers niet meer kunnen komen. Nieuwe collega’s komen de zorgteams versterken maar zijn niet bekend met de bewoners of de locatie. Aan zorgmedewerkers ook de taak om aan bewoners uit te leggen waarom naasten niet langer op bezoek komen en waarom dingen op een andere manier gaan dan dat bewoners gewend zijn. Ook op organisatieniveau leidt deze nieuwe en onbekende situatie tot vragen en dilemma’s. Richtlijnen en beleid moeten worden aangepast, en samenwerking met andere partners in de zorg zoals ziekenhuizen, huisartsen en GGD is plotseling urgent. Begrijpelijke en laagdrempelige communicatie vanuit de zorgorganisatie met personeel, naasten, en andere belanghebbenden is juist nu essentieel.

In de Nederlandse verpleeghuizen is ervaring met virusuitbraken zoals die van het norovirus of de Mexicaanse griep. Echter de schaal waarop de ingrijpende maatregelen worden getroffen in de huidige uitbraak van het coronavirus, is nieuw in Nederland. In verschillende andere landen is meer ervaring met de continuering van (verpleeghuis)zorg en hoe om te gaan met ouderen met dementie tijdens een grootschalige crisis of ramp. Landen als Japan, Australië en Amerika worden bijvoorbeeld regelmatig geconfronteerd met natuurgeweld waarin kwetsbare ouderen plotseling met ingrijpende en stressvolle situaties te maken krijgen. Het doel van deze rapid review is om te kijken wat we kunnen leren van andere crisissen of rampen om de zorg voor ouderen in het verpleeghuis tijdens de huidige uitbraak van het coronavirus zo optimaal mogelijk te houden. De volgende vraagstellingen staan centraal in dit literatuuronderzoek: 1) Wat kunnen we uit de wetenschappelijke literatuur leren over hoe verpleeghuizen als organisatie het beste om kunnen gaan met de nu geldende maatregelen en situatie rondom COVID-19 infecties? 2) Wat kunnen we uit de wetenschappelijke literatuur leren over hoe zorgmedewerkers of mantelzorgers het beste om kunnen gaan met ouderen (met dementie) met een langdurige zorgvraag in de huidige situatie?

Methode

Zoekstrategie en selectieprocedure

De databases Pubmed, Cinahl, PsycInfo, Science Direct en Google Scholar zijn doorzocht. Tabel 1 geeft de zoekwoorden weer die werden gebruikt. Afhankelijk van de database en de gevonden resultaten werden meerdere zoektermen gecombineerd. In sommige databases leverde ‘dementia’ en ‘(natural) disaster’ bijvoorbeeld al heel veel resultaten op. In dat geval hebben we ‘longterm care’ of ‘nursing home’ als zoekwoord toegevoegd om de relevantie van de resultaten voor deze studie te vergroten. De zoekterm ‘social distancing’ in combinatie met ramp leverde in sommige databases geen resultaten op, terwijl in andere databases dit artikelen opleverden die niet relevant waren voor de beantwoording van onze onderzoeksvragen. De zoekresultaten zijn bij elke database door één van de auteurs op een snelle wijze beoordeeld op basis van titel en abstract. De eerste selectie op basis van titel leverde 87 artikelen op, die vervolgens zijn beoordeeld op basis van abstract en/of volledige tekst. In deze fase werd bepaald of het artikel voldeed aan de inclusiecriteria: 1) betreft ouderen in een intramurale setting (zowel met als zonder dementie) of thuiswonende ouderen met een langdurige zorgvraag en dementie, 2) betreft een crisissituatie, 3) bevat informatie over het handelen, de afwegingen of ervaringen vanuit het perspectief van een zorgorganisatie, zorgverleners, mantelzorger, of ouderen 4) is een onderzoeksartikel, literatuurstudie, editorial of beschouwend stuk verschenen in wetenschappelijke tijdschriften, 5) is beschikbaar en in het Engels gepubliceerd.
Artikelen die enkel bevindingen rapporteren over verspreiding van ziekten, prevalentiestudies of studies over medische gevolgen van een (natuur)ramp werden geëxcludeerd. Artikelen waarin het gedrag van ouderen werd beschreven, werden wel meegenomen. Bij twijfel over inclusie is het artikel tevens door een tweede auteur beoordeeld. Uiteindelijk zijn 23 artikelen in deze literatuurstudie geïncludeerd.

Tabel 1 : gebruikte zoektermen

Data-extractie

De volledige tekst van 23 artikelen is door één van de auteurs gelezen.  Hierbij werden de volgende gegevens geëxtraheerd: auteur, jaartal, soort ramp of crisis en onderzoeksmethode. Daarnaast werd in de artikelen gezocht naar informatie of aanbevelingen die relevant zijn voor verpleeghuizen (op organisatieniveau), zorgverleners of mantelzorgers over de omgang met ouderen tijdens de huidige coronacrisis. Met andere woorden, de resultaten van de afzonderlijke artikelen zijn bekeken en geïnterpreteerd in het licht van de huidige situatie in de Nederlandse verpleeghuizen. De auteurs werken nauw samen in een academische werkplaats en komen normaal gesproken dus op regelmatige basis bij verpleeghuizen, voeren daar onderzoek uit en weten wat er speelt in de dagelijkse praktijk. Tijdens het bestuderen van de artikelen bleek informatie over ethische aspecten rondom de zorg voor ouderen tijdens een ramp relevant voor de huidige situatie in Nederland. Ondanks dat dit niet expliciet in de onderzoeksvragen staat hebben we deze ethische aspecten ook geëxtraheerd. Tabel 2 laat kenmerken zien van de artikelen die zijn bekeken en welke resultaten dit heeft opgeleverd. In de geïncludeerde artikelen werd verwezen naar beleidsstukken, handleidingen of protocollen, waarin praktische en nuttige aanbevelingen werden beschreven die wij als relevant beschouwen voor de ouderen in Nederland tijdens de coronacrisis. Deze aanbevelingen uit de grijze literatuur zijn niet opgenomen in de resultaten van deze rapid review maar wel apart gerapporteerd in tabel 3.

Resultaten

Van de 23 artikelen die we hebben geselecteerd waren de meeste (18 artikelen) afkomstig uit de Verenigde Staten. Drie artikelen kwamen uit Japan, één uit Australië en één uit Nieuw-Zeeland. De artikelen werden gepubliceerd tussen 2004 en 2020. Van de 23 artikelen ging meer dan de helft (13 artikelen) over natuurrampen. Zeven artikelen gingen over rampen of een crisissituatie in het algemeen, dus niet verwijzend naar een specifieke gebeurtenis. Ook hier betrof het vaak natuurrampen in het algemeen. Drie artikelen gingen in op een medisch gerelateerde ramp zoals een virusuitbraak.
Opvallend was dat we de meeste relevante artikelen vonden bij zoekwoorden die refereren naar natuurrampen. De zoekresultaten op basis van medisch gerelateerde crisissituaties (griep, norovirus) hadden meestal een medisch of epidemiologisch karakter en zijn dus niet geïncludeerd. Dit betrof bijvoorbeeld hoe verspreiding verliep of bevatte gegevens over de aantallen besmette gevallen bij een uitbraak van een virus. De zoekresultaten gevonden bij natuurrampen gaven meer inzicht in hoe ouderenzorgorganisaties, zorgmedewerkers of naasten om gaan met een crisissituatie. In deze artikelen werd teruggeblikt op welke uitdagingen er ontstonden tijdens de ramp en welke lessen hieruit bruikbaar zijn voor toekomstige crisissituaties. Eerst worden resultaten besproken op organisatieniveau, vervolgens op het niveau van de zorgmedewerker en mantelzorgers en tot slot enkele ethische aspecten in de zorg voor ouderen tijdens een crisissituatie.

Bruikbare resultaten op organisatieniveau

Dertien artikelen gaan in op het organisatieniveau. Hierbij kunnen we een onderscheid maken in zaken die vanuit organisatieperspectief belangrijk zijn voor, tijdens en na afloop van een ramp of crisis. Ouderenzorgorganisaties in bijvoorbeeld de Verenigde Staten, zijn verplicht vanuit de (lokale) overheid, maar kiezen ook zelf, voor een zo uitgebreid en specifiek mogelijke voorbereiding op een ramp, omdat dit hen helpt beter te reageren tijdens een ramp.⁵‘⁶‘⁷‘⁸‘⁹ Hoe specifieker de voorbereiding op het soort ramp en de specifieke problemen die daar mee gemoeid zijn, hoe zinvoller de voorbereiding is.⁶ De voorbereiding bestaat onder anderen uit uitgewerkte protocollen, richtlijnen en een communicatieplan dat gebruikt kan worden tijdens een ramp.⁹ Maar ook het vormgeven van samenwerking met lokale autoriteiten, andere zorginstellingen, huisartsen en naasten wordt hierbij genoemd.⁸‘¹⁰‘¹¹‘¹² Voor een goede voorbereiding worden deze plannen, protocollen en richtlijnen over wat er tijdens een ramp kan en moet gebeuren gedeeld met deze samenwerkingspartners zodat zij hier ook van op de hoogte zijn, er over mee kunnen denken en in hun eigen voorbereiding mee kunnen nemen. Ook het trainen van medewerkers in wat zij wel en niet moeten doen tijdens een ramp blijkt zinvol.⁸‘¹¹‘¹³ Hierbij geldt wederom dat de training niet te algemeen moet zijn, maar gericht op het soort ramp en de problemen waar men naar verwachting tegenaan zal lopen in die situatie. Eén artikel dat specifiek gaat over de voorbereiding van verpleeghuizen op het coronavirus noemt de volgende aandachtspunten: voorkom besmettingen door aandacht voor hygiëne, voldoende beschermingsmiddelen voor personeel, plaats nieuwe opnames in isolatie, screen personeel en/of stuur zieken naar huis, beperk bezoek, draag zorg voor voldoende personeel en houd bewoners, familie en publiek op de hoogte.⁹ Tot slot moet worden beseft dat een perfecte voorbereiding niet haalbaar is. Tijdens een ramp zijn reactieve en snelle beslissingen noodzakelijk.⁷ De hierboven genoemde punten zijn ook voor verpleeghuizen die nu middenin de crisis zitten behulpzaam, omdat het hen kan helpen te bepalen welke maatregelen of strategie nodig zijn tijdens een COVID-19 uitbraak.
Tijdens een ramp proberen zorgorganisaties zo snel en goed mogelijk de zorg te continueren ondanks moeilijke omstandigheden.¹⁴‘¹⁵ Eén van de vraagstukken waar organisaties tijdens een ramp of crisis mee geconfronteerd worden, is of er wordt gekozen voor een plotselinge verplaatsing c.q. verandering van de woon- en zorgomgeving óf dat de zorg wordt gecontinueerd in de huidige omgeving.⁵‘¹⁶ Beide opties hebben voor- en nadelen. Enerzijds zorgt verplaatsing of verandering van de omgeving voor acute veiligheid en bescherming, bijvoorbeeld door te evacueren naar een veilig onderkomen of mensen met een virus in isolatie te plaatsen. Anderzijds zorgt het niet verplaatsen of veranderen voor minder psychosociale gevolgen bij ouderen en het personeel.¹⁴‘¹⁷‘¹⁸‘¹⁹ Bij veel rampen zie je dat het aantal sterfgevallen onder ouderen in de maanden na afloop van de ramp toeneemt. Dit wordt veelal toegeschreven aan natuurlijke doodsoorzaken maar is in veel gevallen ook gerelateerd aan psychosociale of fysieke gevolgen op de langere termijn van de ramp voor ouderen.²⁰
Tijdens een ramp zijn er ook vaak zorgen over het personeel waarvoor de werkdruk hoog is.¹⁰‘¹²‘¹⁴‘¹⁵‘²¹ Zorgorganisaties proberen aandacht te hebben voor persoonlijke verliezen van personeel, de veranderende werkomstandigheden, de verhoogde stress en de mentale gezondheid van medewerkers.¹⁴‘²¹ Tijdens een ramp komt het vaak voor dat personeel weg valt door overbelasting, verantwoordelijkheden thuis, ziekte in de familie of andere grote persoonlijke zorgen.¹⁰ In sommige gevallen zie je dat de zorgorganisatie ondersteuning biedt aan medewerkers om hen in staat te stellen te blijven werken. Bijvoorbeeld door gezinsleden of huisdieren van medewerkers op te vangen of het bieden van psychologische ondersteuning. Dit kan een manier zijn om te voorkomen dat meer personeel uitvalt, waardoor de druk op het blijvende personeel groter zou worden.⁵‘²¹
Andere facetten waar zorgorganisaties aan werken tijdens een ramp zijn de communicatie met de media, het grote publiek en de eigen medewerkers, bewoners en naasten. In sommige gevallen is de communicatie dermate van belang dat hier strategische keuzes nodig zijn. Bijvoorbeeld omdat de publieke opinie of de mening van het personeel zo belangrijk is in de omgang met de crisissituatie.²² Zorgorganisaties moeten duidelijk communiceren wat de stand van zaken is, zoals het aantal besmettingen, welke maatregelen wel of niet worden genomen en welke andere acties zij ondernemen ten tijde van de crisis.
Na afloop van een ramp blijkt dat, afhankelijk van de ramp, de herstelperiode soms lang kan duren.⁶ Psychosociale of emotionele gevolgen voor personeel, bewoners en naasten zijn vaak pas op de lange termijn zichtbaar. Het is belangrijk dat zorgorganisaties aandacht hebben voor het verwerken van de emoties die leven bij personeel, bewoners, en naasten en dat zij hen tijd gunnen om te reflecteren op de gevolgen van de crisis. Zorgorganisaties grijpen rampen aan om ervan te leren en deze lessen mee te nemen in de voorbereiding op een volgende ramp.⁷

Bruikbare resultaten op niveau van zorgverleners en mantelzorgers

Veertien artikelen geven inzicht in hoe zorgverleners en mantelzorgers kunnen omgaan met ouderen tijdens een crisis. Een ramp of crisis zorgt ervoor dat de dagelijkse routine plotseling anders is en veranderingen in de woon- en zorgomgeving kunnen leiden tot stress en (teveel) prikkels voor ouderen.⁵ Dit kan bij ouderen met dementie leiden tot verergering van de aandoening, zoals verminderde cognitieve functie en meer psychische verschijnselen, agitatie, stress of desoriëntatie.⁵‘¹⁴‘¹⁷‘¹⁸‘²³ Bij een zeer ingrijpende ramp, zoals een aardbeving en tsunami, bleek dat ouderen met milde dementie zich de ramp achteraf nog kunnen herinneren, en ook de helft van ouderen met ernstige dementie kon zich de ramp nog herinneren.²⁴ Er zijn aanwijzingen dat ouderen met dementie in verpleeghuizen voorafgaand aan een acute virusinfectie meer geagiteerd gedrag vertonen.²⁵
In de artikelen vonden we enkele aanwijzingen hoe om te gaan met ouderen met dementie ten tijde van een ramp of crisis. Communicatie met ouderen met dementie is belangrijk tijdens een crisis en hierbij moet op het volgende gelet worden: rustige kalme stem, jezelf voorstellen, korte, concrete en duidelijk zinnen gebruiken, geruststellen of proberen rust uit te stralen, opdrachten in verschillende korte taken verdelen en empathie en begrip tonen. ⁵‘²⁶ Bij een plotselinge verandering kan het helpen voor ouderen met dementie als zij een herkenbare trigger krijgen, zoals persoonlijke spullen, een foto of een bekende zorgverlener.²⁶ Eén studie over rampen in het algemeen beschrijft dat een muziekinterventie mogelijk bij kan dragen aan het verminderen van geagiteerd gedrag en stress, al moet dit nog getest worden tijdens een daadwerkelijk ramp .²³
Mantelzorgers van ouderen met dementie brengen tijdens een ramp grote offers en tonen grote toewijding, vergelijkbaar met die van formele zorgverleners.²⁷ De belastbaarheid van mantelzorgers is een punt van zorg omdat zij in crisissituaties onder grote druk staan. Contact en verbinding met andere mantelzorgers in een vergelijkbare situatie helpt om vol te houden tijdens een crisis, evenals hoop op een betere toekomst.²⁷

Ethische aspecten rondom de zorg voor ouderen tijdens een crisis

Tot slot kwamen er in twee artikelen een aantal ethische aspecten terug over de zorg voor ouderen in een crisissituatie. Het blijkt van belang voorafgaand aan een crisissituatie aandacht te besteden aan ethische vraagstukken en aan de  verantwoordelijkheid die de maatschappij of de zorg wel of niet heeft in de zorg voor ouderen. Tijdens een ramp of crisis is er minder ruimte, tijd en prioriteit voor dit soort ethische vragen en kunnen emoties een rol spelen in keuzes die worden gemaakt.²⁰ Tijdens een ramp krijgt de zorg voor ouderen in zorginstellingen veelal geen hoge prioriteit van de autoriteiten. Het is belangrijk dat betrokkenen in de zorg voor ouderen, zoals zorginstellingen, belangenverenigingen en naasten, samenwerken om deze vorm van discriminatie van ouderen (ageism) tegen te gaan en hun belangen te benadrukken ten tijde van een ramp.⁷
Een belangrijke vraag is in hoeverre en in welke vorm palliatieve zorg geboden moet worden aan ouderen tijdens een ramp. Het recht van zorgverleners om veilig te werken en het recht van ouderen op goede en veilige zorg kan met elkaar in conflict zijn tijdens een crisis. Triage levert lastige keuzes op, bijvoorbeeld voor wie de bedden op de intensive care beschikbaar zijn. Wordt een keuze gemaakt over wie meer recht heeft op deze zorg gemaakt op basis van leeftijd of onderliggende kwetsbaarheid, of ‘first come, first served’? Hetzelfde geldt voor schaarse middelen als persoonlijke beschermingsmiddelen of medicatie, naar wie of naar welke zorgsectoren gaan deze middelen? ²⁰

Discussie

Het doel van deze rapid review was om te kijken of we kunnen leren van andere crisissen of rampen om de zorg voor ouderen in het verpleeghuis tijdens de coronacrisis te optimaliseren. Wij splitsen de resultaten op in informatie en aanbevelingen voor zorgorganisaties, zorgmedewerkers en mantelzorgers, en ethische overwegingen. Slechts een beperkt aantal artikelen gingen over de (zorg)relatie tussen de zorgmedewerkers of mantelzorgers en de ouderen tijdens een ramp of over ervaringen van ouderen tijdens een ramp met betrekking tot de ontvangen zorg.
Een terugkerend thema in een aantal van de artikelen is de afweging tussen acute veiligheid en bescherming van ouderen en de (lange termijn) psychosociale gevolgen van rampen of crisissituaties. Dit dilemma zien wij in Nederland ook steeds duidelijker, nu maximale controle van het coronavirus niet langer realistisch lijkt. Het afsluiten van de verpleeghuizen voor de buitenwereld en het isoleren van ouderen die besmet zijn, zorgt voor medische veiligheid en bescherming tegen een infectie. Echter de psychosociale gevolgen, zoals verwarring, eenzaamheid, stress of angst, voor bewoners, naasten en het personeel in de verpleeghuizen zijn waarschijnlijk ernstig. Er wordt gezocht naar nieuwe manieren voor het bieden van palliatieve zorg in verpleeghuizen als een oudere lijdt aan COVID-19. Door de maatregelen zullen ouderen die besmet zijn met het coronavirus, minder bezoek en ondersteuning ontvangen van naasten en zorgmedewerkers tijdens de laatste levensfase, terwijl palliatieve zorg als doel heeft de kwaliteit van leven van ouderen te behouden en waar mogelijk te verbeteren, met aandacht voor lichamelijke, sociale, psychische en spirituele dimensies en ondersteuning van naasten.²⁸

Het feit dat we voornamelijk kennis vonden over het perspectief van zorgorganisaties tijdens een ramp, is deels te verklaren. In landen waar regelmatig natuurrampen voorkomen zijn ouderenzorgorganisaties, mantelzorgers en ouderen en lokale autoriteiten actief bezig om zich zo goed mogelijk voor te bereiden op een ramp met eventueel evacuatie. Zo zijn (ouderen)zorgorganisaties in de Verenigde Staten verplicht een risicoanalyse uit te voeren; beleid, protocollen en communicatieplan voor een ramp klaar te hebben liggen, en moet personeel getraind worden hoe te handelen tijdens een ramp. Dit maakt dat er veel informatie en kennis beschikbaar is over hoe om te gaan met de zorg voor ouderen bij natuurrampen. Natuurrampen veroorzaken zeer extreme situaties waarbij de reactietijd in veel gevallen kort is; het gevaar of de gevolgen zichtbaar zijn en een natuurramp vindt plotseling plaats. Dit maakt dat het niet altijd te vergelijken is met onze huidige situatie.
Wij raden daarom aan de huidige coronacrisis te gebruiken om middels (retrospectief) onderzoek de ervaren uitdagingen en geleerde lessen vast te leggen, zodat hiervan in de toekomst gebruik kan worden gemaakt. Daarnaast zijn een aantal veranderingen of aanpassingen, die nu noodgedwongen worden gedaan in de ouderenzorg, wellicht zo succesvol dat het wenselijk is om deze veranderingen te continueren. Denk hierbij aan het op grote schaal en in korte tijd bekwaam maken van medewerkers om bepaalde handelingen uit te mogen voeren, het oprekken van regels of protocollen, op grote schaal inzetten van technologie in de zorg of de intensieve samenwerking tussen verschillende partijen in de zorg voor ouderen. Ook daarom is het goed om gevolgen en veranderingen door de coronacrisis goed in beeld krijgen. Tevens is het aan te bevelen om na de coronacrisis aandacht te hebben voor lange termijn gevolgen voor zorgmedewerkers, ouderen en mantelzorgers. Psychosociale gevolgen voor ouderen, mantelzorgers of zorgmedewerkers kunnen ook pas tot uiting komen nadat de rust en het normale leven weer enigszins zijn teruggekeerd. Rampen blijken veel slachtoffers te eisen onder ouderen op de langere termijn.
Deze rapid review kent enkele beperkingen. Het doel was om in korte tijd te inventariseren wat in de wetenschappelijke literatuur bekend is over de zorg voor kwetsbare ouderen tijdens een ramp. Inherent hieraan is dat de zoekactie niet volledig systematisch is uitgevoerd. We kunnen een aantal relevante zoektermen gemist hebben. Zo zochten we bijvoorbeeld niet op ‘care homes’, een term die in de Britse literatuur veel gebruikt wordt. Wij kunnen hierdoor niet uitsluiten dat we relevante artikelen hebben gemist. Om zoveel mogelijk relevante artikelen te vinden, hebben we in vijf verschillende databases gezocht. Daarnaast hebben we niet in de grijze literatuur gezocht. We hebben wel enkele bijdrages uit de grijze literatuur, die we als bijvangst tegenkwamen, samengevat in tabel 3. Tot slot is de kwaliteit van de geïncludeerde studies niet beoordeeld.
Bestaande literatuur omtrent rampen biedt verschillende inzichten waar we ook in de coronacrisis tegenaan lopen in de zorg voor ouderen in het verpleeghuis. We zien echter dat het perspectief van de oudere, de mantelzorger en de professional vaak ontbreekt. Het is daarom aan te bevelen dat vervolgonderzoek zich richt op de ervaringen van ouderen, mantelzorgers en zorgmedewerkers over de huidige zorg om het handelen vooraf, tijdens en na afloop van de coronacrisis in kaart te brengen, en daarmee mensgerichte zorg te verbeteren, ook in tijden van een crisis.

Tabel 2 : Overzicht van kenmerken van de geïncludeerde artikelen

Tabel 3: Bevindingen uit grijze literatuur